جشــــن نــــوروز در تقــــویم آریــــــایی

نوروز يكي از قديمي ترين اعياد و جشن هاي آريايي و ياد گار چند هزار ساله كشور باستاني ما ميباشد. اين جشن بزرك ملي زماني در سر زمين آريانا بر گزارگرديدكه بيداري و تجدد حيات در طبيعت آ غاز گرديد. تجدد حيات و بيداري هنگامي آغاز گرديد كه سردي زمستان پايان يافت ودر دامان كوهساران لاله و ريحان روئيد.

واژه نوروز مرکب از دو واژهٔ فارسی «نو» و «روز» است. در روزگاران کهن آریاییان این واژه را "ناوا سرِدا" یعنی سال میگفتند. مردمان آریایی آسیای میانه نیز در زمان سلاله های سغدیان و خوارزمشاهیان، نوروز را نوسارد و نوسارجی می نامیدند. منشا و زمان پیدایش نوروز، به درستی معلوم نیست. در برخی از متن‌های کهن، شاهنامه فردوسی و تاریخ طبری، جمشید و در برخی اسناد دیگر، کیومرث را به‌عنوان پایه‌گذار نوروز معرفی کرده اند. در شاهنامه، روایت شده است که جمشید در حال گذشتن از آذربایجان بود که دستور داد در آنجا برای او تختی بگذارند و خودش با تاجی زرین بر روی تخت نشست. با رسیدن نور خورشید به تاج زرین او، جهان نورانی شد و مردم شادمانی، و آن روز را روز نو یا نوروز نامیدند. برخی دیگر آغاز نوروز را به بابلیان نسبت می‌دهد. بر طبق این روایت‌ها، رواج نوروز در خاوران ۵۳۸ سال قبل از میلاد یعنی زمان حمله کورش به بابل بازمی‌گردد. ونیز در برخی از روایت‌ها، زرتشت به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز نام برده شده است.

برخی ازشواهد تاریخی نشان میدهند که کوروش دوم بنیان‌گزار سلاله هخامنشیان، در سال ۵۳۸ قبل از میلاد، نوروز را جشن ملی اعلام کرد. وی در این روز برنامه‌هایی برای ترفیع سربازان، پاکسازی مکان‌های همگانی و خانه‌های شخصی و بخشش محکومان اجرا نمود. این آیین‌ در زمان پادشاهان دیگرهخامنشی نیز برگزار می‌شده است. چنانچه بررسی‌هایی که بر روی سنگ‌نوشته‌های دوران هخامنثیان صورت گرفته نشان می‌دهد که مردم با جشن‌های نوروز آشنا بوده‌اند، و هخامنشیان نوروز را با شکوه جلال بزرگی جشن می‌گرفته‌اند. شواهد نشان می‌دهد که داریوش اول هخامنشی، به مناسبت نوروز در سال ۴۱۶ قبل از میلاد سکه‌ای از جنس طلا ضرب زده بود که در یک سوی آن سربازی در حال تیراندازی نشان داده میشده است.

 در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز نوروز گرامی داشته می‌شد. در این روزگاران، جشن‌های متعددی در جریان یک سال برگزار می‌شد که مهمترین آنها نوروز و مهرگان بود. برگزاری جشن نوروز در دوران سلاله ساسانیان دست کم شش روز را در میگرفت. درین دوره نوروز به دو نام جشن گرفته میشد. یکی نوروز کوچک و دیگری نوروز بزرگ. نوروز کوچک یا نوروز عامه پنج روز نخست بود و از یکم تا پنجم حمل یا فروردین گرامی داشته می‌شد و روز ششم حمل یا فروردین بنام نوروز بزرگ جشن شکوهمندی برپا می‌شد. در روزهای نوروز عامه، قشری از قشرهای مردم، چون (دهقانان، روحانیان، سپاهیان، پیشه‌وران و اشراف) به دیدار شاه می‌آمدند و شاه به سخنان ایشان گوش می‌داد و برای حل مشکلات آنها دستور صادر می‌کرد. روز ششم که نوروز بزرگ آغاز میشد،باید شاه حق قشرهای گوناگون مردم را ادا میکرده بود و در این روز یعنی روزششم، جشن نوروز بزرگ برپا میشد. در این روزتنها نزدیکان شاه بودند که میتوانستند به نزد شاه حضور یابند و در مراسم شکوهمند جشن نوروزی با شاه اشتراک و از نمایشات و مراسم گوناگون نوروزی لذت ببرند.

 پس از تسخیر خراسان توسط عربها، از برگزاری آیین‌های نوروز در زمان امویان و عباسیان نشانه‌ در دست نیست. اینقدر آمده است که خلفای عباسی گاهی برای پذیرش هدایای مردم، از نوروز استقبال می‌کرده‌اند. با روی کار آمدن سلسله‌های سامانیان و آل بویه، جشن نوروز با گستردگی بیشتری برگزار شد. در دوران سلجوقیان، به دستور جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی تعدادی از ستاره شناسان خراسانی جهت تدوین گاه شماری خراسان زمین مؤظف گردیدند. در گروپ ستاره شناسان خراسانی که کار تدوین تقویم خراسان زمین را آغاز کردند ابوالفتح عبدالرحمان منصور خازنی، ابومظفر اسفزاری، ابو عباس لوگری، محمد بن احمد بن احمد معموری شامل بودند. در رأس این ستاره شناسان خراسانی خیام نیشاپوری قرارداشت. تقویمی که این گروه ستاره شناسان خراسانی ترتیب دادند بنام تقویم جلالی معروف گردید. تقویم جلالی همان تقویمی است که تا به امروز رایج می‌باشد و این تقویم دقیق‌ترین تقویم تا آنزمان و تا اکنون به‌شمار می‌آید.گفته میشود درتقویم اروپایی در هر 2500 سال یک روز اشتباه می‌شود، اما در تقویم جلالی در هر 10 هزار سال یک ثانیه تفاوت به وجود می‌آید که دال بر دقیق بودن این تقویم می نماید.

خیام با گروه ستاره شناسان خراسانی برای بهترسازی گاه شمار خراسانی، نوروز را در یکم بهار قرار دادند و جایگاه آن را ثابت نمودند. بر اساس این گاه شماری که به تقویم جلالی معروف شد، برای ثابت نگهداشتن نوروز در آغاز بهار، مقرر شد که هر چهار سال یک‌بار، تعداد روزهای سال (به‌جای ۳۶۵ روز)، برابر با ۳۶۶ روز در نظر گرفته شود. طبق این قاعده، می‌بایست روز اول سال در دور سال هشتم، دوباره به جای اول سال چهارم، برسد. این گاه شماری از سال ۳۹۲ هجری آغاز شد و تا امروز ادامه دارد. تا جایی که اسناد نشان میدهد، اکثر گاه شماریهاو تقویم های امروزی هجری شمسی و هجری قمری معمول نیز مبتنی بر همین تقویم جلالی میباشد که بعد از اصلاخاتی ترتیب یافته اند.

 در اسلام و به ویژهٔ در آیین تشیع به نوروز به عنوان روزی خجسته نگاه میشود. در دیدگاه شیعه مذهبان گرامی داشت ازنوروز تأکید شده است. نزد ایشان نوروز روز ظهور امام زمان است. چنانچه در حدیثی از امام صادق آمده است که: «روز نوروز همان روزی است که خداوند از بندگانش پیمان گرفت که او را پرستش کنند و هیچ چیزى را شریک او ندانند، به پیامبران و اولیا ایمان بیاورند. او گوید " نوروز نخستین روزی است که خورشید در آن طلوع کرده، و بادهاى باردارکننده در آن روز وزیده، گلها و شکوفه‌هاى زمین آفریده شده اند. درهمین روزاست که کشتى نوح(ع) به کوه جودى می نشیند. در همین روز است که قومى که از ترس مرگ از خانه‌هاى خود بیرون رفته بودند و خداوند ایشان را بمیراند، دوباره زنده شدند. درهمین روزاست که جبرئیل بر پیامبر (ص) فرود آمد. همین روزاست که ابراهیم(ع) بتهاى قوم خود را بشکست. همین روزاست که پیغمبر خدا، امیرالمومنین على(ع) را بر دوش خود سوار کرد تا بتهاى قریش را از بالاى خانه خدا به پائین انداخت و آنها را خرد کرد...»

 مسلم اینست که جشن نوروز در لحظه اعتدال بهاری آغاز می‌شود. در دانش ستاره‌شناسی، اعتدال بهاری یا اعتدال ربیعی در نیم‌کره شمالی زمین به لحظه‌ای گفته می‌شود که خورشید در خط استوای زمین قرار میداشته باشد و ساعات شب و روز در اعتدال و مساوات قرار میداشته باشند. این لحظه ساعات اول روز اول برج حمل میباشد که، در تقویم هجری خورشیدی نخستین روز (هرمز روز یا ورمزد روز) از ماه فروردین است. نوروز در تقویم میلادی عموماً با ۲۱ ماه مارس مطابقت دارد. در کشورهایی مانند افغانستان و ایران که تقویم هجری شمسی به کار برده می‌شود، نوروز، روز آغاز سال نو است. اما در کشورهای سر زمینهای نوروز آسیای میانه و قفقاز، مانند تاجیکستان، اوزبکستان، ترکمنستان، آذربایجان و ترکستان چینی تقویم میلادی متداول است و نوروز به عنوان آغاز فصل بهار جشن گرفته می‌شود ولی روز آغاز سال محسوب نمی‌شود.

 منطقه‌هایی که جشن نوروز در آنهابرگزار می‌شود، شامل کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان، اوزبکستان، ترکمنستان، آزربایجان و ترکستانات چینی میباشد. جغرافیای نوروز با نام نوروز یا مشابه آن، درسراسر خاورمیانه، بالکانات، قزاقستان، تاتارستان، چین شرقی (ترکستان چین)،سودان، زنگبار، سراسر قفقاز تا آستراخان،آمریکای شمالی، هندوستان، پاکستان، بنگلادش، بوتان، نیپال و تبت را شامل می‌شود.

 در بسیاری این کشورها نوروزجشن گرفته می‌شود. در برخی ها تجلیل آیین‌های نوروزی از هم متفاوت‌اند. مثلاً در افغانستان سفره هفت‌میوه می‌چینند؛ اما در ایران سفره هفت سین می‌اندازند.همچنین کشورهایی مانند مصر و چین جزو سرزمین‌هایی نیستند که در آنها نوروز جشن گرفته می‌شود، اما جشن‌هایی مشابه جشن نوروز برگزار می‌گردد.

بتازگی پارلمان فدرال کانادا طی اجلاس (تاریخی ۳۰ مارچ ۲۰۰۹ (۱۰ فروردین ۱۳۸۸)، لایحه ی به تصویب رسانید که اولین روز بهار هر سال به عنوان نوروز (Nowruz Day)، عید ملی نامگذاری و جشن بزرگ بر پا گردد.

در 24 فبروری 2010 سازمان ملل متحد طی یک قطعنامه در مقر سازمان ملل در نیویورک، عید نوروز را به عنوان "روز بین‌المللی نوروز و فرهنگ صلح" در جهان به رسمیت شناخت.

در سال ۱۳۸۹ نخستین دورهٔ جشن جهانی نوروز هم زمان در تهران و آستان بلخ افغانستان برگزار شد و شهر تهران به عنوان «دبیرخانهٔ نوروز» شناخته شد. قرار براین است که همه ساله، سران کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند در تهران گردهم جمع‌آیند و این آیین باستانی را گرامی دارند. از این است که از آن تاریخ باینطرف هر ساله یکی از کشورهای اصلی نورز، میزبان جشن جهانی نوروز است و دانشمندان و ستاره شناسان مشهور جهان بشمول فرهنگیان و دانشمندان گردهم می آیند و ازین روز تاریخی جهانی تجلیل بعمل می آورند.

بیائید این روز ملی و بین المللی آریاییان را تجلیبل کنیم و از نعمات مادی و آئینهای آورنده فراوانی، صلح دوستی و صفایی آن چون خانه تکانی، آتش افروزی، سفره‌های نوروزی، غذاهای نوروزی، دید و بازدیدها، مسابقات ورزشی، طبیعت‌گردی، استفاده کرده چهره پر شکوه نوروز را از دید شعرا ی فارسی گوی مشاهده کنیم، چنانچه فرخی سیستانی طی ترجیع بندی گفته است:

زباغ ای باغبـــــان مـــــارا همی بوی بهـــــار آید        کلید باغ مـــــاراده کــــــه فردامان به کـار آید
کلید باغ را فــــردا هــــــزاران خواســـــــــتار آید        تو لختی صبر کن چنـدان که قمری بر چنار آید
چو اندر باغ تو بلبــــــل به دیـــــدار بهـــــــــار آید       ترا مهمان ناخوانده بــه روزی صد هـــــــزار آید
کنون گر گلبنی را پنج شش گل در شمــــار آید       چنان‌دانی که هرکس را همی زو بـوی یار آید
بهار امسال پندار همی خوشـــــــتر ز پـــــار آید       وزین خوشتر شود فردا که خسرو از شکار اید
بدین شایستگی جشنی بدین بایستگی روزی        ملک را در جهان هر روز جشنی داد و نوروزی

منوچهری درباره نوروز مسمطی دارد. بدین مطلع:

آمد نوروز هم از بامــــــــــــداد                  آمدنش فرخ و فرخنده باد
باز جهان خرم و خــوب ایستاد                 مرز زمستان و بهاران بزاد
ز ابر سیه روی سمن بوی داد                  گیتی گردید چو دارالقــرار

در مسمط دیگر منوچهری میخوانیم:

نوروز بزرگم بزن ای مطــــــــــرب نوروز            زیرا که بود نوبت نوروز بـــه نوروز
برزن غزلی نغز و دل‌انگیز و دلفـــــــروز           ور نیست ترا بشنو از مرغ نوآموز
کاین فاخته زان کوز و دگر فاخته زانکوز          بر قافیه خوب همی خوانداشعار

بوالفرج رونی گوید:

جشن فرخنده فروردین است            روز بازار گل و نســــرین است
آب چون آتش عـود افروزست            باد چون خاک عبیر آگین است
باغ پیراسته گلــــــزار بهشت            گلبن آراسته حورالعیــن است

مسعود سعد سلمان از عید نوروز چنین یاد میکند:

رسید عید و من از روی حور دلبر دور            چگونه باشم بی روی آن بهشتی حور
رسیدعید همایون شها به خدمت تو            نهاده پیش تو هدیه نشاط لهو و سرور
برسم عید شها باده مــــــروق نوش           به لحن بربط و چنگ و چغـــانه و طنبور

جمال‌الدین عبدالرزاق گفته است:

اینک اینک نوبهار آورد بیــــــــــــــــــرون لشکری            هریکی چون نوعروسی در دگـرگون زیوری
گر تماشا می‌کنی برخیز کانـــــــــدر باغ هست           با چون مشاطه‌ای و باغ چون لعبــــت گری
عرض لشکر می‌دهد نوروز و ابرش عارض است           وز گل و نرگس مراد را چون ستاره لشکری

حافظ در غزلی میگوید:

ز کوی یار می‌آید نســــــــــــــــــــــیم باد نوروزی           از این باد ار مدد خواهی چراغ دل برافروزی
چو گل گر خرده‌ای داری خدا را صرف عشرت کن         که قارون را غلطها داد ســـــودای زراندوزی
ز جام گل دگر بلبل چنان مســــــت می لعلست         که زد بر چرخ فیروزه صفیــــــر تخت فیروزی
به صحرا رو که از دامن غبار غـــــــــــم بیفشانی         به گلزار آی کز بلبل غـــــــزل گفتن بیاموزی

هاتف در قصیده‌ای گفته است:

نسیم صبح عنبر بیز شــــد بر توده غبرا                     زمین سبز نسرین خیز شد چون گنبد خضرا
ز فیض ابر آزادی زمین مرده شــده زنده                    زلطف باد نوروزی جهان پیـــــــــــــر شد برنا
بگرد سرو گرم پرفشانی قمـــــری نالان                    به پای گل به کار جان سپــــاری بلبل شیدا
همایون روز نوروز است امروز و بیفـروزی                    بر اورنگ خلافت کرده شـــــــاه لافتی ماوی

قاآنی قصیده‌ای در وصف نخستین روز بهار دارد که در آن گوید:

رساند باد صبا مژده بهــــــــــــــــــــار امروز                ز توبه توبه نمودم هــــــــــزار بار امروز
هوا بساط زمرد فکند در صحــــــــــــــــــــرا                بیا که وقت نشاطست و روز کار امروز
سحاب بر سر اطفال بوستــــــــــــــان بارد                به جای قطره همی در شـاهوار امروز
رسد به گوش دل این مژده‌ام ز هاتف غیب               که گشت شیر خداوند شــهریار امروز

دراین روز باستانی و تاریخی همه ساله در سر زمین های نوروز و کشورهای مختلف جهان که نوروز در آنها اثر گزاری دارد، دانشمندان و فرهنگیان مقاله های پرمحتوایی درباره ارزشهای تاریخی, فرهنگی و اجتماعی این روز, بخوانش گرفته, جهت های مختلف جشن نورز را به بحث میگیرند. شربت هفت میوه به پیروی از شربت سومای باستان صرف ودسترخوانهای خانواده ها پرنعمت , آراسته و رنگین با پخت حبوبات دارای دانه های بیشمار مزین میگردد. آب, نان, آئینه, سیر , سمارق, گل و سمنک و سبزیهای بهاری بر دسترخوانها چیده میــشود. کلانهای هجران کشیده دعا های خیر بر حق مهاجران و بهروزی کشورشان می نمایند و به شادی میپردازند.

گفتنی است, همان طوریکه در بهاران طبیعت نو میشود, باران بهاری برگهای همه داشته های خشک و فاسد شده طبیعت را شست و شوی و پندکهای تازه در شاخه های درختان و گلها می رویاند, انسانها نیز در آغاز بهار وسال نو و بهاران نو با پیروی از طبیعت ضمیر خودرا از پندارهای پارینه پاک کرده, تصامیم نو میگیرند پس بر ما است که ازین روز خجسته, یادگاران اجداد و نیکان با شهامت و غیور مان استفاده کرده, بروفق عرف و عنعنه های گذشتگان بر پروژه های زندگی خود تجدید نظر و پلانهای اعمار زندگی بهتر, اجتماعی, ملی و میهنی را در سر خط پلانهای سال آمدنی مان قرار بدهیم. با ایفای این آرزوهای عنعنوی میتوانیم خود و مادر وطن را شاد گردانیم.

ونیزبرماست که درین روز فرخنده کارها و فعالیت های دوران سال گذشته خودرا مطالعه و ارزیابی کرده تصامیم سودمند وسازنده برای بهتر ساختن زندگی آینده خود بگیریم. چه زمانیکه باز اوراق کارکردهای امسال خودرا در سال آمدنی دیگر ورق میزنیم هریک بایست وجدان پر غرور و مطمئن و پر از آرزوهای کارکردهای مثمر سال گذشته خودرا ارزشیابی کرده, پلان و آرزوهای سال آینده خودرا بر مبنای تکمیل آرزوهای نا مکمل سال پار تکمیل نمائیم. بامید روزیکه هر روز تان نوروز و نوروز تان پیروز و زندگی بکام هریک تان بچرخد.

با درودهای پر از صمیمت
پروفیسور رسول رهین